Паводле зводнага пераліку Беларускага ПЭНа, па стану на 01.08.2025 пад забаронай у Беларусі – не менш за 80 кніг замежных аўтараў (агулам у дзяржаўным «чорным спісе» за лістапад 2024-га – травень 2025-га значыцца 110 назваў, а яшчэ 81 пазіцыя ўнесена ў пералік «экстрэмісцкіх матэрыялаў»), у тым ліку працы Эн Эплбаўм, Ханьі Янагіхары, Джэймса Болдуіна, Крыстафэра Ішэрвуда, Стывэна Чбоскі, Фрэдрыка Бакмана, Дэйвіда Мітчэла і Джына Шарпа; улада забараняе іх, бо баіцца альтэрнатыўнай гістарычнай памяці, маральнай і палітычнай суб’ектнасці чалавека, ЛГБТК+ і гендарнай разнастайнасці, крытычнага мыслення і мадэляў негвалтоўнага супраціву – усяго таго, што разбурае прапагандысцкі манатон, паказвае злачынствы таталітарызму і дае людзям мову для свабоды.
Гэтая забарона міжволі падсвятляе, чаму гэтыя кнігі так патрэбныя: яны адкрываюць «свет пасля страху» – дзе свабода разумеецца як адказнасць, а дэмакратыя як штодзённая практыка ўдзелу, падсправаздачнасці і павагі да годнасці чалавека; праз розныя перспектывы і жанры яны вучаць сумнявацца, правяраць факты, адрозніваць аргумент ад лозунга, бачыць складаныя сувязі і цану рашэнняў – гэта і ёсць крытычнае мысленне. Такія тэксты фармуюць маральнае ўяўленне і слоўнік правоў, паказваюць, што справядлівасць – не міфалагічны ідэал, а канкрэтныя інстытуты, працэдуры і грамадзянская адвага. Яны дадаюць мовы, каб называць зло сваім імем, і інструментаў, каб яму супраціўляцца: ад салідарнасці і ўзаемадапамогі – да негвалтоўнага дзеяння. Яны натхняюць: даюць прыклады чалавечай стойкасці, вучаць не ізалявацца ў цынізме, а ператвараць боль у супольнае дзеянне. І, урэшце, яны абуджаюць у асобе ўнутраны компас – памкненне да справядлівасці, што прымушае не змаўчаць, калі несправядлівасць здаецца «нармальнай», і не хвалявацца, калі свабода патрабуе адвагі.
У чорныя спісы трапляюць творы, што ўжо сталі часткай сусветнага дыялогу пра правы чалавека, палітычныя рэжымы і – ізноў паўторым гэтыя словы – чалавечы боль і годнасць. Але ў Беларусі тое з’яўляецца крыміналам, кантрастам паміж рэпрэсіўнай сістэмай і тым, што гавораць пра свабоду іншыя.
Відавочная большасць гэтых кніг – зусім не палітычныя маніфесты, а выдатныя тэксты пра асабісты досвед, псіхалагічныя траўмы, гендарную ідэнтычнасць, сексуальнасць, падлеткавую драму, сямейны гвалт і сацыяльныя табу. Праз такія тэмы чалавек асэнсоўвае сябе, вызваляецца з сораму і страху, пераадольвае глыбока прыхаваныя траўмы. Гэта літаратура асабістай эмансіпацыі, якая вучыць, што чалавечая годнасць вышэйшая за калектыўную ціхасць. Улада, якая трымаецца на падпарадкаванні і маўчанні, падазрае любое самапазнанне як «антыдзяржаўную дзейнасць». А калі чалавек называе свае пачуцці, жаданні, боль і памяць – яго ўжо цяжка прымусіць маўчаць, патрабаваць «не высоўвацца» і быць «як усе».
Ну а калі ўзяць тэксты з выразным палітычным складнікам – што такога ўжо «страшнага» там?
Эсэ Джына Шарпа «Ад дыктатуры да дэмакратыі» забаронена як інструкцыя бунту. Але што ў ім на самой справе? Аснова мірнага супраціву, аналітычны тэкст пра механізмы ўлады і грамадзянскую адказнасць. У краіне, дзе сама ідэя супраціву крыміналізаваная, такія кнігі аўтаматычна робяцца «экстрэмісцкімі».
У спіс «шкоднай для нацыянальнай бяспекі» літаратуры трапляюць і гістарычныя праекты: «ГУЛАГ» Эн Эплбаўм, ваенныя мемуары Ромэля і Манштайна, бо яны руйнуюць міфалагічны наратыў «гераічнай» гісторыі, дзе няма месца для сумневу, складанасці, а тым больш для крытыкі таталітарнай сістэмы. Іх забарона – спроба аднавіць інфармацыйны жалезны заслон, адрэзаць грамадства ад іншых, больш шчырых і балючых, вобразаў мінулага.
Асобны боль – забарона мастацкіх твораў, што кранаюць унутраныя чалавечыя струны. «Мядзвежы кут» Фрэдрыка Бакмана, «Маленькае жыццё» Ханьі Янагіхары – сусветныя бестселеры пра сорам, траўму, прыняцце сябе, гвалт і любоў. Чым яны небяспечныя для лукашэнкаўскага чыноўніка? Тым, што выклікаюць эмпатыю і прымушаюць суперажываць, а таму здымаюць страх перад інакшасцю.
Усе гэтыя кнігі – розныя паводле жанру, тэматыкі, геаграфіі – аб’ядноўвае адно: яны ставяць пад сумнеў абсалютную правільнасць дзяржавы, малююць іншыя мадэлі жыцця, маральнасці, праўды. Яны не ставяць перашкод любым формам кахання і гавораць з чытачом наўпрост, а таму небяспечныя. Сапраўдная літаратура слухае і чуе жыццё ў найтанчэйшых, самых глыбокіх пачуццях, але яна не слухаецца грозных воклічаў улады, бо не прыслужніца. І гэта найгоршы вораг для дыктатуры.
Галасы кніг
Ніжэй – галасы выбраных кніг (аўтарская выбарка; поўны спіс забароненых кніг даступны на сайце).
«ГУЛАГ»
Эн Эплбаўм
Gulag. A History. Anne Applebaum
New York: Doubleday, 2003
Pulitzer Prize for General Nonfiction in 2004
Дата забароны: 24.01.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я апісваю гісторыю савецкай сістэмы лагераў прымусовай працы: ад яе ўзнікнення пры Леніне – да знікнення ў 1980-х, праз масавыя арышты, рэпрэсіі і жыццё вязняў у нечалавечых умовах. На маіх старонках – дакументы, сведчанні, архівы і літаратурныя крыніцы, якія раскрываюць маштаб і механізмы таталітарнай гвалтоўнай машыны. Мяне забаранілі за адкрытае выкрыццё злачынстваў савецкай улады, паралелі з сучаснымі рэпрэсіямі і небяспечны заклік не забываць праўды пра лагерную сістэму як люстэрка таталітарнага мінулага, ад якога сённяшні рэжым не адмежаваўся.
«Мядзвежы кут»
Фрэдрык Бакман
Björnstad (Beartown). Fredrik Backman
Stockholm: Piratförlaget, 2016
Дата забароны: 01.04.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – кніга пра забойства душы цкаваннем. Пра тое, як вучаць ненавідзець таго, хто не маўчыць. Мяне забаранілі, бо я паказала: гвалт – гэта не толькі злачынец, гэта і ўсе, хто глядзяць і нічога не кажуць. У Беларусі цкуюць тысячы людзей: за мову, за сцяг, за «лайк». Як і на маіх старонках, агрэсія тут ёсць нормай, жорсткасць апраўдваецца «патрыятызмам», «інтарэсамі дзяржавы». Мяне знішчаюць, бо я выкрываю сутнасць псіхалогіі страху. А дзе ён, там абавязкова пабачыце і жорсткую цэнзуру.
«Маленькае жыццё»
Ханья Янагіхара
A Little Life. Hanya Yanagihara
New York: Doubleday, 2015
Kirkus Prize for Fiction
Дата забароны: 24.01.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – рана, з якой пачынаецца спачуванне. Раман пра бездань чалавечага болю. Я распавядаю пра траўмы, што б’юць у глыбіню маўчання, пра сорам, адчай і любоў, якая не патрабуе нічога ўзамен. Мяне чытаюць, каб зразумець тых, хто жыве на мяжы вытрымкі. Але мяне забаранілі ў Беларусі: я адкрыла тэмы, якіх рэжым не хоча бачыць у школе, сям’і, жыцці. Бо ўладзе патрэбны не чалавек, а функцыя. Не траўма, а «шчасце з інструкцыі». А я стала люстэркам болю: у ім цэнзары бачаць сэрцы, якія вучацца спачуваць. Быць салідарнымі.
«Бывай, Берлін!»
Крыстафэр Ішэрвуд
Goodbye to Berlin. Christopher Isherwood
London: Hogarth Press, 1939
Дата забароны: 01.04.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – раман пра эпоху, у якой людзі яшчэ не ведалі, што іхны свет знікне. Ад часоў Веймарскай рэспублікі да захопу ўлады нацыстамі. Я расказваю пра свабоду, глыбінную каштоўнасць якой звычайныя людзі не заўсёды ўсведамляюць, пакуль яе не страцяць. Мяне забаранілі, бо мае старонкі – дакумент вольнага жыцця на мяжы катастрофы. Папярэджваю: прыгожае, поліфанічнае, адкрытае, яно можа быць задушана дыктатурай.
«Асіная фабрыка»
Іян Бэнкс
The Wasp Factory. Iain Banks
London: Macmillan, 1984
Дата забароны: 29.05.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – твор, які многія крытыкі занеслі ў спіс «100 найлепшых кніг ХХ стагоддзя». Літаратурны эксперымент, што ломіць межы нормаў. Мяне забаранілі, бо не даю чытачу камфорту, распавядаю пра шматмернасць чалавечай псіхікі ў канцэнтраваным выглядзе. Адначасова паказваю сацыяльнага монстра ў самых непрывабных драбніцах і дэталях. Цяперашні рэжым у Беларусі не любіць такой вось праўды, у якой адгадваецца ён сам. І таму прыслужнікам улады зручней, каб мяне не было.
«Калыханка»
Чак Паланік
Lullaby. Chuck Palahniuk
New York: Doubleday, 2002
Дата забароны: 24.01.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – раман-перасцярога пра тое, як улада над лёсам іншых можа разбураць асобу, а неасцярожнае слова ў стане забіць ці зламаць чужое жыццё. І калі тое забойства табе ніяк не азавецца, сляды яго схаваюць, то ці пойдзеш ты на злачынства? Спакуса і выбар адначасова. У сённяшняй Беларусі гэта вельмі актуальна! Мяне забаранілі, бо я раскрываю інфармацыйныя маніпуляцыі і механізмы гвалту. То-бок даю люстэркавы адбітак таго, што робяць цяперашнія служкі рэжыму.
«У канцы яны абодва памруць»
Эдам Сільвэра
They Both Die at the End. Adam Silvera
New York: HarperTeen, 2017
Дата забароны: 21.11.2024 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – споведзь, у якой каханне мацнейшае за страх. Высвятляецца, што нават калі смерць стаіць на парозе, можна пражыць цэлае жыццё за адзін дзень. Такі кароткі, ён у стане змяніць увесь твой унутраны свет. Я вучу разважаць пра скон не праз віну і адрозненні, а праз блізкасць і сэнс. Рэжым баіцца мяне, бо я нясу ў Беларусь іншае бачанне чалавечнасці, якое не ўпісваецца ў іхную «традыцыйную мараль».
«Мая цёмная Ванэса»
Кейт Элізабэт Расэл
My Dark Vanessa. Kate Elizabeth Russell
New York: William Morrow, 2020
Дата забароны: 21.11.2024 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – тая, што з’явілася праз 70 гадоў пасля выхаду набокаўскай «Лаліты». Ува мне нарэшце прагучаў не толькі голас другога боку, але і праблема двухбаковай улады ў адносінах. Я расказваю пра траўму, якую доўгі час адмаўляюць. Мяне забаранілі ў Беларусі, бо ю разбураю звыклую схему «вінаватых і правых», бо прымушаю слухаць і сумнявацца, падтрымліваю тых, хто пацярпеў. Я небяспечная, бо паказваю, што права голасу ўрэшце атрымаюць і тыя, хто занадта доўга змушана маўчалі.
«Чаму дзеці забіваюць. Што адбываецца ў галаве ў школьнага стралка»
Пітэр Лэнгмэн
Why Kids Kill: Inside the Minds of School Shooters. Peter Langman
New York: Palgrave Macmillan, 2009
Дата забароны: 24.01.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – кніга-псіхалогія, якая тлумачыць, а не апраўдвае. Спрабую зразумець, што прыводзіць дзяцей да гвалту. Мяне забаранілі, бо я не ўкладаюся ў схемы, а разбураю ідэю абсалютнага зла. І тым адкрываю магчымасць для рэфлексіі, дыялогу і прафілактыкі. Аднак у цяперашнім уладным варыянце Беларусі трагічнае, непрадказальнае папярэджваюць выключна праз пакаранне; а я даводжу, што такі падыход толькі абвастрае праблему, што выйсце – у пошуку паразумення.
«Сярэдні пол»
Джэфры Юджэнідэс
Middlesex. Jeffrey Eugenides
New York: Farrar, Straus and Giroux, 2002
In 2003 Pulitzer Prize for Fiction
Дата забароны: 29.05.2025 (спіс друкаваных выданняў, якія «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь»)
Голас кнігі:
Я – эпас, які прынёс свайму аўтару Пулітцэраўскую прэмію. Не толькі за адкрыццё тэмы гермафрадытнасці. Але яшчэ больш таму, што я – пра ідэнтычнасць, якая не ўмяшчаецца ў палярызацыю. Мяне забаранілі, бо я спрабую распавесці пра чалавечы досвед без агрэсіі і суду. Я – літаратура новай этыкі, новага свету. І гэта палохае тых у Беларусі, хто хоча навязаць толькі адзін «правільны» вобраз чалавека традыцыйнага.