Першы выразны крытэрый забароны – прыналежнасць аўтара да інтэлектуальнага і публічнага кола, якое выступала супраць гвалту і рэпрэсій у 2020-м і не прызнала паслявыбарчай палітычнай хлусні. Бахарэвіч з антыўтапічным раманам «Сабакі Эўропы» і раманам-супрацівам «Апошняя кніга пана А», у вачах улады небяспечны паказам сістэмы ў выглядзе самапаўтаральнага механізму гвалту. Прапагандысцкая газета «СБ. Беларусь сегодня» за дзень да афіцыйнай забароны рамана пісала: «У кнізе «Сабакі Эўропы» актыўна прапагандуецца распальваньне сацыяльнай, палітычнай і ідэалагічнай варожасці паміж грамадзянамі краіны і прадстаўнікамі дзяржкіравання, людзей заклікаюць да масавых беспарадкаў дзеля незаконнага захопу ўлады».
Другі вектар – вяртанне памяці і беларуская гісторыя. «Айчына» Арлова не проста пра мінулае – яна пра спадчыну і годнасць, нацыянальную тоеснасць. Праз беларускую оптыку разбураюцца ідэалагічныя савецкія міфы, і ў гэтым чыноўнікі зноў жа бачаць пагрозу. Бо такія кнігі перапісваюць код нацыі: вяртаюць забытых герояў, руйнуюць маналіт чужых і навязаных гістарычных наратываў, паказваюць складнасць і глыбіню нацыянальных каранёў. Калі цэнзура выкрэслівае «Айчыну», тым самым яна забірае ў беларусаў права на іхную гісторыю.
Трэці фактар – фіксацыя рэчаіснасці праз мастацкі дакумент. Кнігі, што ўспрымаюцца сумленным сведчаннем ці хронікай, выклікаюць асаблівую насцярожанасць. «Беларускі Данбас» Андрэевай і Ільяша – тэкст не толькі пра ўдзел беларусаў у вайне ва Украіне, але і пра сувязь уладаў Беларусі з расійскімі ваеннымі злачынствамі. Гэта ўжо не літаратура, а доказ. І яго хочуць знішчыць.
Чацвёртая лінія – беларуская ідэя, вера, нацыянальная місія. Павел Севярынец на мяжы літаратурнага і палітычнага слова паказвае Беларусь як хрысціянскую нацыю з евангельскім пакліканнем. Забарона ягоных твораў «Каменнае сэрца», «Люблю Беларусь: 200 фэномэнаў нацыянальнай ідэі» і «Беларусалім» сведчыць, што сённяшні рэжым імкнецца нівеляваць любыя формы культурнай візіі будучыні Беларусі. Нават калі яны не нясуць пагрозы фізічнай канфрантацыі, аднак сцвярджаюць маральную альтэрнатыву. Палітычная рэлігійнасць Севярынца і ягоная адданасць хрысціянскаму дыскурсу супрацьстаіць расійскаму мілітарызаванаму «праваслаўнаму» імперству, а таму не дапускаецца ні ў адну з дзяржаўных ідэалагічных матрыц.
Пяты вектар – сам факт прыналежнасці тэксту да беларускай культурнай супольнасці, якая ўзнікла пасля 1991 года. Гэта не толькі літаратура, гэта сведчанне існавання свабоднага беларускага мыслення ў постсавецкую эпоху.
Праз забарону кніг нашых выбітных сучасных творцаў рэжым хоча абнуліць плён трох дзясяткаў гадоў незалежнай беларускай літаратуры. Аднавіць савецкасць і матыў патрыятызму без нацыі. Адмяніць асобы аўтараў і саму магчымасць іншай беларускай ідэнтычнасці. Пахаваць ідэю альтэрнатывы, супраціву і самавызначэння.
Галасы кніг
Ніжэй – галасы выбраных кніг (аўтарская выбарка; поўны спіс забароненых кніг даступны на сайце).
«Сабакі Эўропы»
Альгерд Бахарэвіч
Мінск: Логвінаў, 2017; Мінск: Янушкевіч, 2021
Дата забароны: 17.05.2022 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Першая беларуская мастацкая кніга, унесеная ў спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. У Беларусі раман быў адзначаны другім месцам прэміі Ежы Гедройця і тытулам Кнігі года – 2017. За «Сабак Эўропы» Альгерд Бахарэвіч атрымаў у 2025 годзе Лейпцыгскую кніжную прэмію за еўрапейскае паразуменне, а яе перакладчык – прэмію Паўля Цэлана за найлепшы пераклад твораў замежнай літаратуры на нямецкую мову. Рускі пераклад рамана ўвайшоў у шорт-ліст прэміі «Большая кніга» (2019). Кніга перакладзеная на рускую, нямецкую і польскую мовы.
Голас кнігі:
Мяне, раман «Сабакі Эўропы», забаранілі, бо я ёсць кнігай пра мову ўлады і ўладу мовы. Бо я ёсць бязлітаснай сатырай на мёртвую ўтопію лукашэнкаўскай стабільнасці. Бо прапаную змрочную візію будучыні, у якой Беларусь анексаваная Расійскай імперыяй. Бо расказваю пра расійскі фашызм і пра тое, як гэтая імперыя распачынае новую сусветную вайну. Бо я ёсць еўрапейскай літаратурай, напісанай вольным пісьменнікам па-беларуску. Бо маёй галоўнай тэмай ёсць свабода.
«Айчына. Маляўнічая гісторыя. Ад Рагнеды да Касцюшкі»
Уладзімір Арлоў, Павел Татарнікаў
Мінск: Тэхналогія, 2016–2019
Дата забароны: 18.10.2022 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Кнігу склалі цікавыя, пазнавальныя і надзвычай багата ілюстраваныя апавяданні з гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. Была адзначана як найлепшая кніга для дзяцей (прэмія Цёткі). Да 2020 года кнігі Арлова на англійскай і нямецкай мовах прэзентаваліся МЗС Беларусі замежным дэлегацыям. Поспех гэтай кнігі быў сведчаннем працэсаў, што адбываліся ў грамадстве да 2020 года.
Голас кнігі:
Я – гісторыя памяці, якая вечная. Мяне забаранілі, бо прачыталі: у Беларусі свой, уласны летапіс, ніякі не расійскі! У ім Ефрасіння, Скарына, Каліноўскі – нацыянальныя светачы, якія жылі не для імперый. Рэжым, што служыць акупанту, прыняць гэтага не ў стане. Ён пагадзіўся быць закуткам імперыі, прыдаткам «рускага свету». Таму мяне і знішчаюць – каб беларусы засталіся без Айчыны. Без каранёў будучыні. Я стала люстэркам гістарычнай годнасці: у ім народ, якому немагчыма навязаць чужую праўду.
«Беларускі Данбас»
Кацярына Андрэева, Ігар Ільяш
(Белорусский Донбасс. Катерина Андреева, Игорь Ильяш)
Харкаў (Украіна): Folio, 2020
Дата забароны: 26.03.2021 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Дакументальная кніга, абое аўтары – палітычныя зняволеныя, Кацярына асуджана за «здраду дзяржаву», Ігар абвінавачаны ў «садзейнічанні экстрэмісцкай дзейнасці» і «дыскрэдытацыі Беларусі».
Голас кнігі:
Я – сведчанне, якое зрывала маскі з лукашэнкаўскай прапаганды. У маіх радках праўда: Беларусь – яшчэ з 2014 года – стала часткай расійскай вайны супраць Украіны, пастаўляла наймітаў і экспартавала смерць на Данбас… Беларусы-дабраахвотнікі ўдзельнічалі і на ўкраінскім баку, але яны, на адрозненне ад першых, пераследаваліся на радзіме. Мне адпомсцілі за праўду: мяне забаранілі, а маіх аўтараў – Андрэеву, Ільяша – на гады кінулі за краты.
«Чарвяк»
Зміцер Дашкевіч
Вільня (Літва): Viešoji įstaiga Gudų informacijos centras, 2013
Дата забароны: 11.02.2025 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я была напісана на турэмных нарах, сярод смуроду, здзеку і цемры, і сведчу: каты баяцца душы, якая не зламалася. Ім хочацца, каб людзі верылі не ў ідэю, а ў страх. Мяне забаранілі, бо я разбураю вобраз «правільнага вязня» – зламанага, скоранага. Але праўда адбіваецца на маіх старонках: нават у кайданах чалавек можа заставацца свабодным. Цяпер мой аўтар ізноў у турме, палітзняволены. Дома яго чакаюць жонка і чацвёра дзетак.
«Выбраныя творы»
Уладзімір Някляеў
Мінск: «Кнігазбор», 2009
Дата забароны: 15.08.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – зборнік аднаго з самых вядомых сучасных беларускіх паэтаў, прызнанага класіка, намінанта на Нобелеўскую прэмію, кандыдата ў прэзідэнты Беларусі на выбарах 2010 года, вымушанага эміграваць у Польшчу пасля падзей 2020 года. У маіх радках – вольная Беларусь, яе боль і пяшчота, моц і годнасць. Мяне забаранілі, бо сапраўдная паэзія не гнецца і не схіляе галавы. І гэтым я выклікаю злобу ў тых, хто хоча, каб кнігі былі мёртвымі.
«Беларуская нацыянальная ідэя»
Зміцер Лукашук, Максім Гаруноў
Мінск: Медысонт, 2020
Дата забароны: 17.05.2022 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – кніга-дыялог. Ува мне 85 інтэрв’ю пра нацыянальную ідэю Беларусі, 600 старонак тэксту і тысячы яскравых думак – вынік двухгадовай журналісцкай працы пад рубрыкай «Ідэя Х». Першыя кіраўнікі Беларусі, грамадскія дзеячы, актывісты, блогеры разважаюць пра краіну і дзяржаву, наш соцыум, фармулююць сваё бачанне нацыянальнай ідэі, візію будучыні. Мяне забаранілі, бо ў тых развагах – пагроза для рэжыму, які хоча, каб мы аддалі свой лёс у яго рукі, засталіся без сваёй ідэі і фактычна без сябе саміх.
«“Вызваленыя” і заняволеныя»
Аляксандр Смалянчук
Мінск: Зміцер Колас, 2021
Дата забароны: 12.01.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – дакументальная праўда пра памежжа: геаграфічнае і маральнае. Сведчу, як адбывалася далучэнне да савецкай імперыі Заходняй Беларусі ў 1939 годзе. Аналізую 137 архіўных дакументаў, а таксама публікацыі камуністычнай прэсы – гэта рэчаіснасць з пазіцый камуністычнай ідэалогіі ў яе сталінскай інтэрпрэтацыі. Мяне забаранілі, бо я руйную міфы пра савецкую «вызвольную місію». Гавару, што тая «свабода» прыходзіць разам з куляй у галаву. І мая памяць – непрымальнае люстэрка для ўлады, якая зноў цягне Беларусь у імперскія абдымкі.
«Каменнае сэрца»
Павел Севярынец
Мінск: праваабарончы цэнтр «Вясна», 2018
Дата забароны: 20.06.2024 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – споведзь чалавека, які верыць у Бога, Беларусь і беларускі шлях. Мой аўтар, палітычны вязень Павел Севярынец, пісаў свае эсэ ў беларускіх засценках цягам 20 апошніх гадоў – на «хіміі», у калоніях, на «сутках». Дарэчы, «каменнае сэрца» – гэта мінская турма КДБ. Я выйшла ў серыі «Беларуская турэмная літаратура». Мяне забаранілі, бо мая вера не на загад партыі ці сістэмы, бо я занадта праўдзівая, занадта чыстая і таму жорсткая да рэжыму і яго прапаганды.
«Нарыс гісторыі Беларусі (1795–2002)»
Захар Шыбека
Мінск: Энцыклапедыкс, 2003
Дата забароны: 27.12.2024 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»), 21.11.2024 (спіс кніг, што «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам»)
Голас кнігі:
Я – падручнік для тых, хто не хоча быць ахвярай ідэалагічных маніпуляцый. Гэта аўтарская версія сціслага сінтэтычнага выкладу гісторыі Беларусі ў агульнаеўрапейскім кантэксце. Я засяроджваюся на тых аспектах нашага мінулага, што найбольш пацярпелі ад прапагандысцкіх установак старой гістарыяграфіі. Мяне забаранілі, бо я вучу думаць, а не падтакваць. Кажу: гісторыя – не мантажны стол для ўлады, а прастора для пошуку праўды.
«Там, дзе няма цемнаты: Радыё Свабода»
Аляксандр Лукашук
Прага (Чэхія): Vesna, 2024
Дата забароны: 23.05.2025 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – гісторыя голасу, які прабіваўся нават праз жалезную заслону. Гэта аповед пра «Радыё Свабода». Мой аўтар, Аляксандр Лукашук, 25 гадоў узначальваў Беларускую службу, таму ведае шмат важных фактаў. Аднак нярэдка вымушаны шыфраваць імёны сваіх калег, нейкія дэталі і калізіі – дзеля бяспекі людзей. Гэта таксама частка сённяшняй беларускай праўды і лукашэнкаўскай несвабоды. Мяне забаранілі, бо я нясу святло ў цемру над маёй краінай.