Яшчэ ў першай палове XIX стагоддзя пачалася вайна супраць уніяцкай кнігі – спадчыны Берасцейскай уніі, калі ў канцы XVI стагоддзя значная частка беларускіх і ўкраінскіх каталікоў і праваслаўных аб’ядналася ў асобную грэка-каталіцкую (уніяцкую) царкву. Яна стала галоўнай беларускай канфесіяй на некалькі стагоддзяў і мела сваю багатую пісьмовую традыцыю. Менавіта яе мэтанакіравана вынішчалі царскія ўлады, пра што падрабязна піша ў сваёй кнізе «Таямніцы полацкай гісторыі» згаданы вышэй Уладзімір Арлоў. Ён паказвае, што ўжо ў XIX стагоддзі ўлады Расійскай імперыі разгарнулі сістэмную кампанію вынішчэння ўніяцкай традыцыі, беларускай культуры і мовы: ліквідоўвалі ўніяцкія парафіі, гвалтоўна пераводзілі святароў і вернікаў у праваслаўе, канфіскоўвалі і знішчалі кнігі, архівы і бібліятэкі, а мясцовых жыхароў праз рэкруцкія наборы і прыгон пазбаўлялі элементарных правоў. Усё гэта суправаджалася мэтанакіраванай русіфікацыяй, якая мусіла ператварыць беларусаў у «частку Расіі», пазбавіўшы іх уласнай гісторыі і культурнай памяці.
Адметнай гістарычнай датай стаў цыркуляр Галоўнага ўпраўлення цэнзуры МУС Расійскай Імперыі ад 30 красавіка 1859 года, які забараніў друкаваць украінскую літаратуру «для народу» лацінскім шрыфтам. Гэта распаўсюджвалася і на беларускую мову. Менавіта на падставе яго цэнзура забараніла выданне паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш» у перакладзе Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.
Асабліва дзіўным і абразлівым выглядае забарона тэкстаў Дуніна-Марцінкевіча. Сёння пад агнём не толькі ягоныя творы, але і сучасныя прадмовы, каментары да іх. Чым сучаснай Беларусі можа пагражаць творчасць пісьменнікаў XIX стагоддзя? Беларускай суб’ектнасцю і сфармуляванай адрознасцю ад Расіі. Працягваючы традыцыі Расійскай імперыі, сённяшнія ўлады Беларусі знішчаюць тое, што фармавала беларускую ідэнтычнасць праз літаратурную форму.
У гэтым і жах, і прызнанне. Бо менавіта ў тэкстах, напісаных у яшчэ несфармаванай мове, якая толькі намацвала сябе, захоўваецца штосьці вельмі важнае. Там – вытокі. І страх перад уласнай гісторыяй, яе фактам: беларусы былі і да Саветаў, да ЦК і міністэрстваў, да Адміністрацыі прэзідэнта і нават да яго самога.
Такім чынам, пераслед беларускіх кніг у Беларусі пачаўся не ў 2020-м, не ў 1994-м і нават не за савецкім часам. Ён цягнецца ад XIX стагоддзя – ад страху перад уласнай гісторыяй, мовай, ідэнтычнасцю. Але сёння, у 2025-м, нягледзячы на ўсе забароны, перашкоды, цяжкасці, калі беларуская кніга прабіваецца як трава скрозь асфальт амаль заўжды неспрыяльнай для яе дзяржаўнасці, маем і важнае сведчанне: беларускі голас быў, ёсць і будзе. Ён пачуецца нават праз бетон цэнзуры. Нават праз страх займець крыміналку за чытанне-захаванне-распаўсюд «экстрэмізму».
Галасы кніг
Ніжэй – галасы выбраных кніг (аўтарская выбарка; поўны спіс забароненых кніг даступны на сайце).
«Плынуць вятры…»
Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч
(з кнігі «Выбраныя творы»)
Мінск: Беларуская навука, 2019
Дата забароны: 15.08.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – паэма, напісаная перад паўстаннем. Прыпісаная Дуніну-Марцінкевічу, дыхаю вольнай лацінкай і гневам з Варшавы 1861 года, калі расійскія акупанты кулямі сустрэлі бяззбройную патрыятычную дэманстрацыю. Аўтар быў сведкам, як людзі ішлі па сваю волю і Бацькаўшчыну з малітвай. Дакладная колькасць ахвяр невядомая і трымалася ў сакрэце. Мяне забаранілі праз 160 гадоў за сведчанне часу: праўда не гіне, яна вяртаецца. Я – сувязь паміж пакаленнямі нязломных, таму і заглушаюць. Цяпер пад маркай нібыта «экстрэмізму».
«Лісты з-пад шыбеніцы»
Кастусь Каліноўскі
«Лісты з-пад шыбеніцы» – агульная назва лістоў, дасланых Кастусём Каліноўскім падчас следства перад павешаннем у сакавіку 1864 года.
Голас кнігі:
Я – апошнія словы змагара, кіраўніка антырасійскага паўстання перад смерцю. Вось яны: «Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, народзе, што тады толькі зажывеш шчасліва, калі над табою маскаля ўжо не будзе». Лісты заклікалі народ не маўчаць. За тое раней мяне цэнзуравала Расійская імперыя, цяпер эстафету падхапіў рэжым Лукашэнкі. Яму не даспадобы мой зварот да беларусаў: не будзьце быдлам! Ён адчувае: мой радок мацнейшы за амапаўскія дубінкі.
«Беларускія апавяданні Бурачка»
Францішак Багушэвіч
Голас кнігі:
Я – твор на роднай мове, якога не пабачыў друкарскі варштат. Падрыхтаванага да друку ў 1899 годзе, мяне спыніла царская цэнзура. Так хавалі рукапіс ад беларусаў, што ўрэшце наогул згубілі. Гэтаксама невядомым застаўся і змест трэцяй кніжкі вершаў Багушэвіча «Скрыпка беларуская», якая мелася выйсці ў свет пасля смерці аўтара. Я заўсёды гаварыла ад імя простага чалавека пра ягонае няпростае жыццё. Разбурала ілюзію няіснага быцця, за што і забаранілі.
«Скрыпка беларуская»
Цётка (Алаіза Пашкевіч)
Голас кнігі:
Я – зборнік, што загучаў у Вільні, калі аўтарка-бунтарка набыла голас. Яна абапіралася на традыцыі свайго славутага папярэдніка, Францішка Багушэвіча. Зусім невыпадкова назвала твор так, як і ён адну са сваіх забароненых кніжак. Але Цётка пайшла далей: яе паэзія рэвалюцыйная, яе вершы – абсалютнае непрыняцце царскага самаўладства. Імперцы таму забаранілі мяне, што я стала светапоглядным выбухам эпохі. Мая аўтарка – не зручная муза, а сімвал супраціву, рэвалюцыі. І сёння мяне не хочуць чуць з той жа прычыны.
«Жалейка»
Янка Купала
Голас кнігі:
Я – беларуска, хоць і нарадзілася ў імперскай сталіцы. Паэма і 97 вершаў, сярод якіх – праграмны для ўсёй беларускай літаратуры «А хто там ідзе?». Ён надоўга стаў неафіцыйным беларускім гімнам: нездарма тыя радкі пераклалі на 82 мовы свету. І невыпадкова таму зборнік двойчы канфіскоўваўся царскімі ўладамі. Але мая жалейка не замоўкла. Я гучу. Ёсць і буду.