Усяго за некалькі гадоў у Беларусі адбылося тое, што яшчэ нядаўна ўспрымалася як немагчымае нават у межах аўтарытарнай дзяржавы: класікі літаратуры афіцыйна прызнаны «злачынцамі». Іхныя кнігі забаронены, імёны выдаляюцца з бібліятэк, школьных праграм, кнігарняў. А іхныя словы абвешчаны небяспечнымі.
Чаму? Бо кожны з гэтых пісьменнікаў заклікаў чытача: адстойвай Беларусь, не маўчы і не здавайся!
Гэта ўсё і ёсць злачынствы перад уладай, якая баіцца грамадзянскага сумлення. Бо класік – не проста аўтар, а маральны арыенцір. І калі ён скіроўвае народ не да пакоры перад «дзяржаўнасцю», а ў бок праўды, яго намагаюцца прыбраць. Такая вось немудрагелістасць.
Забарона памерлых пісьменнікаў, насамрэч, – акт асаблівай знявагі. Гэта стрэл у памяць грамадства, спроба выдзерці з сэрцаў мінулае і замяніць яго пустэчай. Сваім актам улада як бы гаворыць: «Вы – сіроты. І бацька вам толькі той, хто на троне».
Улады, якія пераследуюць аўтараў ХХІ стагоддзя, адначасова імкнуцца перапісаць і ХХ. Пад забарону трапляюць сімвалы нацыянальнай ідэнтычнасці: Геніюш, што, будучы незаконна пазбаўленаю чэхаславацкага грамадзянства, да самай смерці так і не прыняла савецкага; Арсеннева, вымушаная эмігрантка пасля Другой сусветнай, чыя паэзія гучала з-за мяжы; Ластоўскі – гісторык, палітык, ахвяра сталінізму; Петрашкевіч – драматург, празаік, энцыклапедыст… Усе яны ўнесены ў спіс зусім не за «экстрэмізм», а за сваю беларускасць, якая не ўпісваецца ў сённяшнюю ідэалагічную лінію.
У сталінскія часы шмат хто з гэтых аўтараў раней ужо зазнаў цэнзуру. Згаданы вышэй Аляксандр Лукашук напісаў кнігу «За кіпучай чэкісцкай работай» (паводле матэрыялаў архіваў), у якой, сярод іншага, даследуюцца механізмы цэнзуры НКУС. 3 чэрвеня 1937 года «Галоўліт БССР выдаў загад № 33 пад назваю “Спіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі з бібліятэк грамадскага карыстання, навучальных установаў i кнігагандлю”. Загад атрымаўся змястоўны – спіс шкодных кніжак […] заняў 111 старонак». Алфавітны спіс (паводле імёнаў аўтараў) выдадзеных у Беларусі кніг налічваў 421 пазіцыю, пры гэтым насупраць 53 прозвішчаў у гэтым спісе пазначана «ўсе кнігі» – то-бок рэальных кніг, якія паводле гэтага спіса трэба было знішчыць (літаральна – спаліць), нашмат больш. Сярод аўтараў – Максім Гарэцкі, Францішак Аляхновіч, Янка Купала і многія іншыя. Хтосьці з іх быў расстраляны, хтосьці, прайшоўшы праз катаванні, стаў класікам і ўвайшоў ў яшчэ савецкія школьныя падручнікі літаратуры, хтосьці загінуў пры загадкавых абставінах.
Немагчыма не згадаць і чорнай ночы, якая стала адным з наступстваў згаданага загаду і якую называюць «ноччу расстраляных паэтаў». У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года ў сутарэннях мінскай унутранай турмы НКУС («Амерыканкі») былі расстраляны больш за 100 прадстаўнікоў беларускай інтэлектуальнай эліты – дзеячы культуры, мастацтва і навукі. Гэта толькі адна найбольш трагічная ноч, расстрэльвалі і ў іншых месцах, і ў іншых час… І паўторым: не столькі нават нелаяльных да Саветаў, а – прабеларускіх, «злачынствам» якіх была праца на карысць беларускай мовы і культуры, а гэтым яны не ўкладаліся ў савецкую ідэалогію, якая ў значнай ступені была завязана на рускую культуру.
Рытарычнае пытанне: як развівацца народу, у якога знішчаюць найбольш актыўных і выбітных прадстаўнікоў грамадства, дзеячаў культуры, навукі? Гэта і было мэтай: забіць, забыць і зрабіць выгляд, што нічога такога не было.
Сённяшнія ўлады працягваюць ваяваць як з тымі, хто ўжо быў рэпрэсаваны і забыты ў савецкія часы, так і з тымі, каму тады ўдалося выжыць і стаць часткаю савецкага канона беларускай літаратуры. Забараняючы гэтыя кнігі, сённяшні рэжым працягвае традыцыі сталінізму і намагаецца знішчыць і скрэсліць з памяці даробак папярэдніх пакаленняў беларускіх пісьменнікаў, якія стваралі і ўмацоўвалі нас як нацыю, супольнасць, грамадства.
Дзве прэміі, якія ўручае Беларускі ПЭН, названыя ў гонар «забароненых» пісьменнікаў:
- Паэтычная прэмія імя Наталлі Арсенневай
[перайсці на старонку прэміі ім. Наталлі Арсенневай]
[чытаць матэрыял пра Наталлю Арсенневу]
- Прэмія імя Францішка Аляхновіча за літаратуру, напісаную ў турме
[перайсці на старонку прэміі ім. Аляхновіча]
Галасы кніг
Ніжэй – галасы выбраных кніг (аўтарская выбарка; поўны спіс забароненых кніг даступны на сайце).
«У капцюрох ГПУ» / «Siedem lat w szponach G.P.U.»; «Prawda o Sowietach»
Францішак Аляхновіч (1888–1944, забіты)
Дата забароны: загад № 33 Галоўліта БССР ад 3 чэрвеня 1937 г. Францішак Аляхновіч – другі ў спісе з 421 пазіцыі. Насупраць ягонага імя стаіць пазнака: «Усе кнігі».
Францішак Аляхновіч – «бацька беларускага тэатра», драматург і тэатразнаўца, актор, рэжысёр, публіцыст… Адзін з першых у сусветнай літаратуры апісаў жахі савецкіх рэпрэсій і катаванняў у бальшавіцкіх лагерах. Арыштоўваўся пры Расійскай імперыі, пры Польшчы, пры СССР. Саветы абвінавацілі яго ў «шпіянажы на карысць Польшчы» і абмянялі на арыштаванага ў Польшчы палітыка і філолага Браніслава Тарашкевіча, якога потым расстралялі ў згаданую ўжо «чорную ноч». Самога ж Аляхновіча забілі ў Вільні.
Голас кнігі:
Я – першыя сведчанні ў сусветнай літаратуры пра савецкія рэпрэсіі і катаванні. Упершыню мяне выдалі на польскай мове (1934) і толькі ў 1937 годзе – на беларускай. Ці пачуў мяне свет? Мой герой – даверлівы беларус, які вярнуўся на Радзіму з-за мяжы, паверыўшы савецкай прапагандзе, з наіўным спадзяваннем, што там ён здзейсніць свае мары пра беларускі тэатр. Але замест гэтага трапляе ў лагер, дзе зазнае катаванні. Сёння ў лукашэнкаўскай Беларусі таксам працуюць «камісіі вяртання», зазываючы беларусаў вяртацца на Радзіму. Хто паверыў – мае ўсе шанцы паўтарыць лёс майго героя…
«Дзве душы»
Максім Гарэцкі (1983–1938, расстраляны)
Дата забароны: загад № 33 Галоўліта БССР ад 3 чэрвеня 1937 г. Максім Гарэцкі – восемдзесят трэці ў спісе з 421 пазіцыі. Насупраць ягонага імя стаіць пазнака: «Усе кнігі».
Максім Гарэцкі – адзін з пачынальнікаў беларускай нацыянальнай мастацкай прозы, зрабіў вялікі ўнёсак у развіццё беларускай культуры і фармаванне беларускай нацыянальнай самасвядомасці. Ягоная творчасць замоўчвалася дзесяцігоддзямі.
Голас кнігі:
Я – аповесць, якая сведчыць пра раздваенне беларускай ідэнтычнасці паміж Усходамі Захадам, а таксама пра цяжкасці выбару і самавызначэння. У савецкі час я наважылася казаць пра цынічную жорсткасць і бесчалавечнасць як царскай імперыі, так і бальшавікоў, што было нязручна для савецкіх уладаў і пярэчыла савецкай ідэалогіі. Я ўздымала адно з фундаментальных пытанняў беларускай ідэнтычнасці і не згаджалася з адназначнымі ідэалагічнымі каштоўнасцямі, прапагандаванымі СССР. Я паказвала змаганне дзвюх душ – імперскай і нацыянальнай. Паказвала, што імперыя робіць з чалавекам. Сёння імперыя працягвае душыць Беларусь «рускім светам».
«Выбраныя творы»
Лідзія Арабей (1925–2015)
Мінск: Кнігазбор, 2013
Дата забароны: 15.08.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – голас прадстаўніцы старэйшага пакалення беларускіх савецкіх літаратараў. Сямідзясяты том легендарнага кніжнага праекта «Беларускі кнігазбор». На маіх старонках – дакументальная аповесць «Стану песняй» пра апальную класічную аўтарку нашай паэзіі пачатку ХХ стагоддзя Алаізу Пашкевіч (Цётку). Мяне забаранілі, бо я – літаратура чалавечай годнасці. І таму непатрэбная там, дзе ад чалавека чакаюць пакоры, а ад кнігі – маўчання.
«Выбраныя творы»
Наталля Арсеннева (1903–1997)
Мінск: Беларускі кнігазбор, 2002
Дата забароны: 15.08.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – кніга паэткі, што маладой была вымушана пажыццёва пакінуць Беларусь, хоць малілася на яе. Аўтаркі знакавага паэтычнага твора «Магутны Божа», аднаго з сімвалаў акцый пратэсту ў 2020 годзе. Мае вершы, паэмы, лібрэта, успаміны – гэта мара пра вольную, еўрапейскую, несавецкую радзіму. Мая Беларусь – народная святыня, што непрымальна для ўлады, якая топча нацыянальныя пачуцці. Мяне забаранілі, бо я – надзея і вера сённяшняга пакалення беларускіх палітычных эмігрантаў.
«Выбраныя творы»
Вацлаў Ластоўскі (1883–1938, расстраляны)
Мінск: Беларускі кнігазбор, 1997
Дата забароны: загад № 33 Галоўліта БССР ад 3 чэрвеня 1937 г. Вацлаў Ластоўскі – дзвесце першы ў спісе з 421 пазіцыі.
Дата забароны: 30.04.2024 і 14.10.2024 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – голас таго, хто хацеў пабудаваць беларускую дзяржаву яшчэ сто гадоў таму. Мой аўтар быў выбітнаю асобаю: пісьменнік, акадэмік АН Беларусі, прэм’ер-міністр БНР. Ягоная «Кароткая гісторыя Беларусі» стала першай кнігай са спробай абгрунтаваць беларускі характар Вялікага Княства Літоўскага. Ранейшыя і цяперашнія ўлады не цярпяць маёй праўды: гісторыя нашай незалежнасці пачалася не ўчора і не з чужой волі. Таму – жыве Беларусь вечна!
«Выбраныя творы»
Алесь Петрашкевіч
Мінск: Беларуская навука, 2017
Дата забароны: 30.04.2024 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – твор аўтара, які здолеў захаваць духоўнасць нават тады, калі працаваў у кіраўніцтве кампартыі, ва ўмовах таталітарызму. Мяне забаранілі, бо, на думку цяперашніх беларускіх чыноўнікаў, я «занадта» чалавечная. Не прапагандую, не прапаведую, не абвінавачваю, а распавядаю: з болем і любоўю. Пра нішчымныя савецкія будні і пра нацыянальных геніяў, змагароў за волю і годнасць. Я – без казённага пафасу, але з сумленнем, якое нараджае сумнеў. А ён – вораг таталітарнай сістэмы.
«Кроў і попел Дражна: гісторыі партызанскага злачынства»
Віктар Хурсік
Мінск: В. Хурсік, 2003
Дата забароны: 06.03.2025 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – кніга, якая адкрывае раны. А яны такія: 14 красавіка 1943 года партызаны напалі на Дражна: без разбору стралялі, рэзалі і палілі жывымі мірных жыхароў. Тыя, хто забілі сваіх землякоў, сталі пасля вайны героямі. Гэтая трагедыя страшнейшая за спаленую фашыстамі Хатынь з жыхарамі. Мяне забаранілі, бо я разбураю звыклую карціну партызанскага гераізму. Людзі не мусяць баяцца праўды, мы маем гістарычнае права на сапраўдную, а не адрэтушаваную, памяць.
«Нацыянальна-культурнае жыццё на Беларусі ў часы вайны (1941–1944 гг.)»
Леанід Лыч
Вільня: «Наша будучыня», 2011
Дата забароны: 09.01.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – даследаванне, якое разбурае штампаваныя схемы вайны. Насуперак фальшывым гісторыкам паказваю: калі параўнаць жыццё беларусаў «пад немцамі» са сталінскім тэрорам і русіфікацыяй 1930-х гадоў, дык відаць, што тут была спроба адраджэння мовы, царквы і культуры. З гледзішча афіцыйнай трактоўкі гэта цалкам абуральна, бо абсалютна не ўпісваецца ў ідэалагічныя канструкты савецкай і цяперашняй уладаў. І таму мяне спрабуюць заглушыць – разам з гісторыяй, што не ўпісваецца ў падручнік «пераможцаў».
«Цень Перамогі»
Віктар Сувораў
(Тень Победы. Виктор Суворов)
Донецк: Сталкер, 2003
Дата забароны: 09.01.2023 («Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»)
Голас кнігі:
Я – кніга, якая адважваецца перагледзець святыні. Напрыклад, што цана перамогі магла быць іншаю. Я сцвярджаю: Сталін не толькі не ратаваў Еўропу, але і рыхтаваў уласны наступ на яе. Мяне забаранілі, бо я зрываю глянцавую маску з савецкай вайсковай міфалогіі. Даводжу: нельга бясконца жыць пампезнымі ваеннымі парадамі. Уздымаю пытанне гістарычнай адказнасці, а не толькі гераізму. І таму – небяспечная.