Юрыдычная ацэнка

У сучаснай Беларусі практыка забароны кніг ператварылася ў сістэматычную і мэтанакіраваную палітыку задушэння іншадумства, усталявання татальнага кантролю над інфармацыйнай прасторай. Кнігі, якія паводле сваёй сутнасці яўляюцца крыніцай і сховішчам ідэй, гістарычнай памяці і мастацкага самавыяўлення, сталі адной з галоўных мішэняў у шырокай кампаніі супраць асноўных свабод, што пацвярджаецца шматлікімі сведчаннямі, у тым ліку сабранымі Беларускім ПЭНам.

Дзяржаўная машына цэнзуры ў Беларусі дзейнічае ў трох асноўных, ўзаемадапаўняльных напрамках, ствараючы комплексную сістэму рэпрэсій:

• Прызнанне кніг «экстрэмісцкімі матэрыяламі». Гэты механізм рэалізуецца праз квазісудовую працэдуру, якая ініцыюецца на падставе заключэння спецыяльнай камісіі і завяршаецца рашэннем суда. Унясенне кнігі ў «Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў» цягне за сабой жорсткія прававыя наступствы, у тым ліку адміністрацыйную адказнасць за выраб, выданне, захаванне або перавозку забароненай кнігі. «Забароненыя дзеянні» на практыцы кваліфікуюцца неабгрунтавана шырока. Санкцыі вар’ююцца ад буйных штрафаў да адміністрацыйнага арышту, што робіцца стрымальным фактарам для аўтараў, выдаўцоў і чытачоў.
• Маркіроўка кніг як тых, што «могуць нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам». Гэты механізм мае адміністрацыйны характар і нават не патрабуе судовага рашэння. На падставе заключэння той жа камісіі кніга ўносіцца ў асобны пералік. Хаця фармальна прамая адказнасць за распаўсюджванне такіх кніг адсутнічае, іх публікацыя або стварэнне выклікае для аўтара і выдаўца сур’ёзную рызыку крымінальнага пераследу. Гэтая норма вылучаецца крайняй расплывістасцю фармулёвак і можа прымяняцца адвольна.
• Непублічныя забароны і «зачыстка» адукацыйнай прасторы. Акрамя фармалізаваных спісаў, існуе трэці, патаемны, але не менш эфектыўны механізм рэпрэсій. Ён уключае ў сябе непублічныя распараджэнні наконт вымання кніг з продажу і бібліятэчных фондаў, а таксама мэтанакіраванае выключэнне твораў са школьных і ўніверсітэцкіх праграм.

Наяўнасць гэтых трох паралельных сістэм не з’яўляецца выпадковай. Яна ўяўляе сабой прадуманую і шматузроўневую стратэгію кантролю. Фармальныя спісы «экстрэмісцкіх» і «шкодных» матэрыялаў – гэта інструменты прамога ўздзеяння і стварэння атмасферы страху.

«Экстрэмісцкі» спіс – гэта «хірургічны» метад для ліквідацыі канкрэтных твораў і аўтараў, якіх улада лічыць найбольш небяспечнымі, з неадкладнымі юрыдычнымі наступствамі.

Спіс «шкодных» кніг выконвае іншую, танчэйшую функцыю: ён стварае сталую пагрозу і атмасферу нявызначанасці, прымушаючы культурную супольнасць займацца самацэнзурай. Трэці механізм – непублічныя забароны – працуе на доўгатэрміновую перспектыву, фармуючы стэрыльнае, ідэалагічна выверанае культурнае поле, дзе іншадумства і крытычны аналіз вынішчаюцца на этапе задумы і выхавання. Такім чынам, рэпрэсіўная функцыя дэлегуецца самому грамадству і адукацыйнай сістэме, што з’яўляецца больш эфектыўнай і ўсёабдымнай формай кантролю, чым адны толькі адкрытыя забароны.

Практыка адвольнай забароны кніг уваходзіць у прамое супярэчанне з асноўнымі нормамі нацыянальнага заканадаўства, у першую чаргу – з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь. Дзяржава, дэкларуючы на самым высокім заканадаўчым узроўні прыхільнасць культурным правам, на практыцы стварае прававы механізм, які іх сістэматычна анулюе.

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь прама замацоўвае права кожнага «ўдзельнічаць у культурным жыцці», што забяспечваецца, сярод іншага, «усеагульным доступам да каштоўнасцяў нацыянальнай і сусветнай культуры» і развіццём сеткі культурна-асветных устаноў; гарантуе свабоду мастацкай, навуковай і педагагічнай творчасці (арт. 51).

Забарона кнігі з’яўляецца прамым адмаўленнем гэтага права. Для аўтара гэта замах на свабоду творчасці, для чытача – гвалтоўнае выключэнне з культурнага дыялогу і пазбаўленне доступу да часткі культурнай спадчыны. Калі дзяржава вырашае, якія кнігі вартыя існавання, а якія – не, яна падмяняе свабодны ўдзел у культурным жыцці прымусовым спажываннем ідэалагічна ўхваленага прадукту.

Яна ж забараняе цэнзуру і манапалізацыю СМІ (арт. 33 Канстытуцыі) і гарантуе права грамадзян атрымліваць, захоўваць і распаўсюджваць поўную, дакладную і своечасовую інфармацыю пра палітычнае, эканамічнае, культурнае і міжнароднае жыццё (арт. 34 Канстытуцыі).
Забарона кнігі – гэта акт цэнзуры, які б’е па абодвух складніках гэтага права: па свабодзе аўтара выяўляць свае ідэі і па свабодзе чытача шукаць, атрымліваць і аналізаваць інфармацыю для фармавання ўласных меркаванняў.

Нарэшце, дзяржава нясе адказнасць за захаванне гістарычнай, культурнай і духоўнай спадчыны і свабоднае развіццё культур усіх нацыянальных супольнасцяў (арт. 15 Канстытуцыі). Гэтыя нормы ў комплексе ўтвараюць канстытуцыйны стандарт, несумяшчальны з адвольнымі і неабгрунтаванымі забаронамі кніг.

Акрамя Канстытуцыі, наяўная практыка парушае і профільнае заканадаўства – Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб культуры, які дэталізуе канстытуцыйныя нормы:

арт. 2 Кодэкса ў якасці аднаго з асноўных прынцыпаў культурнай палітыкі называе «агульнадаступнасць культурных даброт». Стварэнне спісаў забароненай літаратуры і пераслед за яе захаванне – гэта сістэмная палітыка, якая цалкам супярэчыць прынцыпу агульнадаступнасці.

Арт. 35 Кодэкса замацоўвае права на ўдзел у культурным жыцці. Гэтае права робіцца фікцыяй, калі доступ да культурных аб’ектаў, у прыватнасці да кніг, абмяжоўваецца з непразрыстых і палітычна матываваных прычын.

Арт. 38 Кодэкса гарантуе права на атрыманне, захаванне і распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі пра культурнае жыццё. Выманне кніг з бібліятэк, крам і публічнай прасторы з’яўляецца грубым парушэннем гэтага права. Грамадзяне пазбаўляюцца не толькі доступу да саміх твораў, але і да інфармацыі пра іх існаванне.

Дзеянні уладаў Беларусі ў забароне кніг з’яўляюцца не толькі парушэннем нацыянальнага заканадаўства, але і прамым невыкананнем міжнародных абавязацельстваў, узятых на сябе Рэспублікай Беларусь. Ратыфікаваўшы ключавыя міжнародныя дамовы ў галіне правоў чалавека, дзяржава абавязалася паважаць, абараняць і забяспечваць замацаваныя ў іх правы, у тым ліку свабоду выказвання меркаванняў і культурныя правы.

Арт. 19 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах 1966 года (МПГПП), удзельнікам якога з’яўляецца Беларусь, абараняе права на свабоднае выказванне меркаванняў. Гэта права ўключае «свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць усе віды інфармацыі і ідэй». Пакт дапускае абмежаванні гэтага права, але яны мусяць адпавядаць строгаму трохступеннаму тэсту:

Быць устаноўленымі законам: беларускае заканадаўства аб «экстрэмізме» і «шкодзе нацыянальным інтарэсам» сфармулявана настолькі шырока і расплывіста, што не адпавядае крытэрыю прававой вызначанасці. Такія паняцці, як «распальванне іншай сацыяльнай варожасці» (часта ўжываецца да крытыкі прадстаўнікоў улады) або «шкода нацыянальным інтарэсам», могуць трактавацца адвольна, што пазбаўляе закон прадказальнасці.

Мець легітымную мэту: дзяржава можа спасылацца на абарону нацыянальнай бяспекі або грамадскага парадку. Аднак калі пад гэтыя мэты падводзіцца забарона гістарычных манаграфій, зборнікаў паэзіі ці нават дапаможнікаў па БДСМ, робіцца відавочна, што сапраўдная мэта – не абарона легітымных інтарэсаў, а задушэнне любога іншадумства і культурнай разнастайнасці, што не з’яўляецца легітымнай мэтай у сэнсе арт. 19.

Быць неабходнымі і сувымернымі: забароны, якія ўводзяцца ў Беларусі, не праходзяць праверку на неабходнасць і сувымернасць. Адсутнасць незалежнай, заснаванай на доказах экспертызы з боку заангажаванай камісіі, закрытасць працэдур і татальны характар забарон з’яўляюцца мерамі, відавочна залішнімі і непатрэбнымі ў дэмакратычным грамадстве.

Такім чынам, наяўная практыка з’яўляецца не легітымным абмежаваннем, а непасрэдным парушэннем арт. 19 МПГПП.

Арт. 15 Міжнароднага пакта аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах 1966 года (МПЭСКП) прызнае права кожнага чалавека на ўдзел у культурным жыцці. Гэта права ўскладае на дзяржаву не толькі негатыўны абавязак устрымлівацца ад умяшання ў культурнае жыццё, але і пазітыўныя абавязкі «аховы, развіцця і распаўсюджвання дасягненняў навукі і культуры».

Дзеянні ўладаў Беларусі ўяўляюць сабой поўную інверсію гэтых абавязкаў. Замест таго каб ахоўваць і распаўсюджваць культуру, дзяржава актыўна яе канфіскоўвае, забараняе і знішчае. Забарона твораў з’яўляецца актам, які прама супрацьпастаўлены «развіццю і распаўсюджванню» культуры. Гэта не проста невыкананне абавязкаў паводле арт. 15 МПЭСКП, а іх наўмыснае і злоснае парушэнне.

Рэспубліка Беларусь 4 жніўня 2006 года ратыфікавала Канвенцыю ЮНЕСКА аб ахове і заахвочванні разнастайнасці формаў культурнага самавыяўлення 2005 года. Гэты факт робіць цяперашнюю палітыку цэнзуры асабліва цынічнай.

Арт. 2 Канвенцыі ўстанаўлівае кіраўнічыя прынцыпы, сярод якіх цэнтральнае месца займае «Прынцып павагі правоў чалавека і асноўных свабод». У ім прама адзначана, што ахова і заахвочванне культурнай разнастайнасці «магчымыя толькі тады, калі гарантаваны правы чалавека і такія асноўныя свабоды, як свабода выказвання меркаванняў, інфармацыі і камунікацыі».

Палітыка забароны кніг у Беларусі знаходзіцца ў супярэчнасці з духам і літарай гэтай Канвенцыі. Замест заахвочвання разнастайнасці дзяржава насаджае ідэалагічную і культурную гамагеннасць, знішчаючы любыя творы, што не ўкладаюцца ў вузкія рамкі афіцыйнай дактрыны. Гэта датычыць не толькі палітычна афарбаванай літаратуры, але і твораў, якія даследуюць складаныя гістарычныя перыяды, сучасную паэзію салідарнасці або закранаюць тэмы, што ўлады лічаць «чужымі».

Такім чынам, Беларусь, фармальна з’яўляючыся ўдзельніцай міжнароднага механізму абароны культурнай разнастайнасці, на сваёй тэрыторыі праводзіць палітыку яе сістэматычнага вынішчэння.

Асаблівую трывогу выклікае тое, як менавіта рэалізуюцца забароны. Улады Беларусі не дзейнічаюць шляхам прамога адміністрацыйнага распараджэння, а ствараюць складаную канструкцыю, якая імітуе прававую працэдуру. Гэтая з’ява можа быць ахарактарызавана як імітацыя прававых працэдур – выкарыстанне вонкавых атрыбутаў права для легітымацыі фактычна адвольных і рэпрэсіўных рашэнняў.

Працэс прызнання кнігі «экстрэмісцкай» або «шкоднай» аформлены юрыдычна: існуе так званая Рэспубліканская экспертная камісія, якая дае заключэнні, а ў выпадку з «экстрэмізмам» – праводзіцца судовае пасяджэнне. Аднак пры найбліжэйшым разглядзе гэтая канструкцыя аказваецца фікцыяй:

Склад камісіі: камісія цалкам складаецца з дзяржаўных службоўцаў, дэпутатаў і прадстаўнікоў сілавых ведамстваў. У ёй адсутнічаюць незалежныя эксперты ў галіне літаратуры, гісторыі або мастацтва, што папярэдне вызначае яе абвінаваўчы ўхіл і палітычную заангажаванасць.

Якасць экспертызы: паводле аналізу праваабаронцаў, заключэнні камісіі маюць фармальны, шаблонны характар. Яны не змяшчаюць прадметнага аналізу тэксту, а толькі паўтараюць агульныя фармулёўкі з заканадаўства, не падаючы ніякіх доказаў наяўнасці прыкмет «экстрэмізму» або «шкоды».

Судовы працэс: судовыя пасяджэнні, як правіла, праходзяць у закрытым рэжыме і ў спрошчаным парадку, што пазбаўляе грамадскасць магчымасці кантролю. Зацікаўленым асобам, у тым ліку аўтарам або выдаўцам, надзвычай складана трапіць на працэс і выказаць сваю пазіцыю. Магчымасці для абскарджання таксама вельмі абмежаваныя.

Гэтая сістэма – не проста недасканалы прававы механізм, а мэтанакіравана створаны фасад, закліканы надаць бачнасць законнасці палітычнай цэнзуры. Аналіз практыкі забароны кніг у Беларусі дазваляе зрабіць адназначную выснову: гаворка ідзе не пра асобныя памылкі або перагібы, а пра мэтанакіраваную дзяржаўную палітыку, якая ўяўляе сабой грубае і сістэматычнае парушэнне як нацыянальнага заканадаўства, так і фундаментальных міжнародна-прававых абавязацельстваў Рэспублікі Беларусь. Гэтыя дзеянні мусяць быць кваліфікаваны як адвольныя, несувымерныя і пазбаўленыя легітымнай прававой асновы.

Забароны кніг з’яўляюцца неад’емным элементам больш шырокай кампаніі задушэння грамадзянскай супольнасці і вынішчэння любых формаў іншадумства, што падрабязна задакументавана ў справаздачах вядучых міжнародных і незалежных нацыянальных праваабарончых арганізацый.

У гэтых умовах крытычна важным робіцца дакументаванне кожнага выпадку цэнзуры. Дзейнасць арганізацый грамадзянскай супольнасці, якія працуюць у межах гэтай тэмы, мае надзвычайнае значэнне і будзе працягвацца, нягледзячы на найцяжэйшыя парушэнні і рэпрэсіі з боку ўладаў Беларусі.

Кнігі, а таксама інфармацыйная прадукцыя, забароненыя тэксты, падкасты і песні, розная сімволіка і атрыбутыка, інфармацыйныя каналы і суполкі ў сацыяльных сетках.

Спіс кніг

Кнігі прызнаюцца «экстрэмісцкімі» і ўключаюцца ў спіс на падставе судовага рашэння

Судовае пасяджэнне адбываецца найчасцей у закрытым рэжыме і спрошчаным парадку. Часта адзіным доказам наяўнасці «экстрэмізму» з’яўляецца заключэнне Рэспубліканскай камісіі па правядзенні ацэнкі сімволікі і атрыбутыкі, інфармацыйнай прадукцыі на прадмет наяўнасці (адсутнасці) у іх прыкмет «экстрэмізму».

Паводле звестак праваабаронцаў і расследаванняў незалежных СМІ, заключэнні камісіі не ўтрымліваюць ніякай дакладнай аргументацыі, а іх высновы складаюцца з найбольш агульных вытрымак з заканадаўства і нічым не адрозніваюцца адна ад адной, нягледзячы на разгляд камісіяй самых розных кніг і матэрыялаў.

Камісія цалкам складаецца з дэпутатаў, дзяржаўных службоўцаў, супрацоўнікаў сілавых ведамстваў, выкладчыкаў дзяржаўных універсітэтаў. Незалежных экспертаў у камісіі няма. Склад камісіі зафіксаваны ў пастанове Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 12.10.2021 № 575.

Тэарэтычна можна заявіць хадайніцтва каб удзельнічаць у судовым працэсе, але на практыцы гэта складана з наступных прычын:

• абмежаваны доступ да інфармацыі пра даты, час і месца судовых пасяджэнняў;
• закрыты характар судовага пасяджэння;
• немагчымасць удзелу без дазволу суда;
• адмова ўдзелу ў пасяджэнні дыстанцыйна;
• складанасць пераканаць суд адносна сувязі асобы і кнігі (калі вы не аўтар).

Закон не прадугледжвае асобнай працэдуры выключэння кніг са спіса. Падставай для выключэння можа стаць адмена судовага рашэння. Абскардзіць такое рашэнне можа асоба, якая была прызнана судом зацікаўленай.

11.03.2024 адбыўся адзіны выпадак скасавання рашэння аб унясенні кнігі ў «Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў»: судом ад 11.03.2024 скасавана рашэнне суда ад 08.11.2023 аб прызнанні такім двухтомнага зборніка твораў класіка беларускай літаратуры Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.

«Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў» размешчаны:

• на сайце Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь,
• у газетах «Рэспубліка» і «Звязда».

Беларускі ПЭН публікуе выбраны спіс твораў мастацкай, гістарычнай і навуковай літаратуры, якія пасля 2020 года былі прызнаны «экстрэмісцкімі матэрыяламі»

Адміністрацыйная адказнасць:

За распаўсюджванне, а таксама за захоўванне, выданне кніг, прызнаных «‎экстрэмісцкімі матэрыяламі» і іх перавозку з мэтай распаўсюджвання (ч. 2 арт. 19.11 КаАП).

Санкцыі:

для фізічнай асобы:

• штраф ад 10 да 30 базавых велічынь*
• адміністрацыйны арышт на тэрмін да 15 сутак
• грамадскія працы

для ІП:

• штраф ад 50 да 100 базавых велічынь*

для юрыдычнай асобы:

• штраф ад 100 да 500 базавых велічынь*

Дадаткова магчымая канфіскацыя «прадмета і сродку правапарушэння» (напрыклад, кнігі, тэлефона, ноўтбука).

* 1 базавая велічыня = 42 беларускіх рубля (каля 10 еўра)

Распаўсюджванне можа мець самыя розныя формы:

• перасылка або перадача кнігі, у тым ліку праз інтэрнэт,
• даванне гіперспасылкі на кнігу ў сваіх публікацыях,
• публікацыя або рэпост кнігі або ўрыўкаў у сацыяльных сетках,
• публічная рэцэнзія на кнігу.

Мэта патэнцыйнага распаўсюджвання пры захоўванні або перавозцы кнігі лічыцца судамі даказанай звычайна без збору дадатковых доказаў.

Кнігі, друкаваныя выданні, інфармацыйныя матэрыялы.

Спіс кніг 

Кнігі маркіруюцца як тыя, што могуць «нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь» на падставе заключэння Рэспубліканскай камісіі па правядзенні ацэнкі сімволікі і атрыбутыкі, інфармацыйнай прадукцыі на прадмет наяўнасці (адсутнасці) у іх прыкмет «магчымасці нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Беларусі».

Паводле звестак праваабаронцаў і расследаванняў незалежных СМІ, заключэнні камісіі не ўтрымліваюць ніякай дакладнай аргументацыі, а іх высновы складаюцца з найбольш агульных вытрымак з заканадаўства і нічым не адрозніваюцца адна ад адной, нягледзячы на разгляд камісіяй самых розных кніг і матэрыялаў.

Камісія цалкам складаецца з дэпутатаў, дзяржаўных службоўцаў, супрацоўнікаў сілавых ведамстваў, выкладчыкаў дзяржаўных універсітэтаў. Незалежных экспертаў у камісіі няма. Склад камісіі зафіксаваны ў пастанове Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 12.10.2021 № 575.

Маркіроўка кніг адбываецца ў адміністрацыйным парадку. Няма спецыяльнай працэдуры абароны кнігі або абскарджання заключэння. Закон не прадугледжвае асобнай працэдуры выключэння кніг са спіса. Падставай для выключэння можа стаць адмена заключэння.

Невядома ніводнага выпадку адмены заключэння або выключэння кнігі са спіса.

Спіс кніг размешчаны на сайце Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Беларускі ПЭН публікуе спіс на сайце.

Фармальна адсутнічае норма з адказнасцю за захаванне, распаўсюджванне кніг са спіса.

Аднак, згодна з арт. 361 Крымінальнага кодэкса, прадугледжваецца крымінальная адказнасць за ўчыненне дзеянняў, накіраваных на прычыненне шкоды нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь.

Пакараннем з’яўляецца абмежаванне волі на тэрмін да 5 гадоў або пазбаўленне волі на тэрмін да 6 гадоў са штрафам або без штрафу.

Улічваючы неабгрунтавана шырокае выкарыстанне «антыэкстрэмісцкага» і іншага рэпрэсіўнага заканадаўства ёсць рызыка выкарыстання гэтага артыкула для пакарання аўтараў і выдаўцоў кніг са спіса.